Publikacja naukowa o. prof. Zdzisława Gogoli OFMConv zatytułowana „Auschwitz macht frei. Gdzie jest granica zła?” wydobywa z mroków zapomnienia wspomnienia franciszkanina, o. Melchiora Fryszkiewicza. Zostały one wydane w Chicago w roku 1948, w publikacji pt. „W cieniu krematoriów. Wspomnienia z Obozów Koncentracyjnych w Niemczech”.
O. Melchior Julian Fryszkiewicz w swoim zakonnym i kapłańskim życiu przeżył nie tylko nazistowskie więzienia, ale spędził też kilka lat osadzony w niemieckich obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu-Rajsko, Sachsenhausen i Dachau. Po wyzwoleniu, w roku 1946 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie pracował wśród Polonii. Jak było już wspomniane, w Chicago, w roku 1948 opublikował drukiem swoje wojenne i obozowe wspomnienia, które – jak się zdaje – przez powojenną, niełatwą i komunistyczną polską rzeczywistość, nie przedostały się do świadomości zakonu franciszkanów i polskiego społeczeństwa. W kontekście współczesnego zakłamywania prawdy historycznej na temat niemieckich obozów koncentracyjnych, jakże aktualne są słowa, jakie napisał o. Fryszkiewicz w swoich wspomnieniach. Odczuwając obawy pytał: „Wiele już dzieł, wiele książek, broszur i artykułów napisano o obozach koncentracyjnych w Niemczech i na terenach przez Niemców okupowanych od roku 1939 do 1945. Na tysiącach stronic odmalowano przed oczami świata obrazy straszliwej nędzy i męczarni, w jakich ginęli niewinni ludzie za zwałami drutów kolczastych – w koncentratach. Napisano – podkreślam – już wiele. Czy to przesada? Czy czasem nie jest to mania niektórych pisarzy?”.
Bez wątpienia w odpowiedzi na te pytania pomaga opublikowane opracowanie o. prof. Gogoli. Źródłem prowadzonych badań, obok już przytaczanych wspomnień o. Fryszkiewicza, jest wiele innych materiałów archiwalnych i naukowych polskich i zagranicznych, współczesnych oraz pochodzących z czasu, kiedy żył o. Fryszkiewicz. Autor opracowania powyższych wspomnień, w dwunastu rozdziałach w szeroki sposób opisuje kontekst, w jakim powstały niemieckie obozy koncentracyjne oraz dramatyczną rzeczywistość, w której przyszło żyć więźniom różnych nacji i narodowości osadzonym w obozach koncentracyjnych – zwłaszcza osobom duchownym. Kontekst ten dotyka zagadnień religijnych, moralnych, społecznych, historycznych, psychologicznych, teologicznych i socjologicznych. Warto tu nadmienić, że jedną z cenniejszych części wspomnień oraz ich opracowania stanowią te, które opisują pobyt, przeżycia o. Melchiora i rzeczywistość, jaka panowała w obozie Oświęcim-Rajsko. Jak dotąd bowiem nie odnaleziono bezpośrednich relacji więźniów tego obozu.
Zatem wspomnienia franciszkanina i opracowanie ich w omawianej publikacji stanowią cenny przekaz historyczny tamtej rzeczywistości i są „białym krukiem” dla badaczy. Poza tematem okropności życia obozowego, autorzy wspomnień oraz ich opracowania opisują fakty wyzwolenia KL Dachau, losy obozowych zbrodniarzy oraz całej rzeczywistości powojennej, w jakiej przyszło żyć o. Fryszkiewiczowi.
Omawiane opracowanie ubogaca Aneks, w którym zamieszczono zestawienia strat personalnych i materialnych Prowincji św. Antoniego i bł. Jakuba Strzemię w Polsce. W sposób jasny i klarowny autor przedstawił ofiary obozów koncentracyjnych, ofiary egzekucji oraz tych, którzy zginęli w niewyjaśnionych okolicznościach. Tabele wykazują także tych zakonników, którzy zostali uwolnieni lub zbiegli z obozów, więzień i niewoli. Aneks omawia także szereg strat materialnych, jakie ponieśli zakonnicy podczas wojny. Autor w tej części opracowania wskazał także na „Klisze pamięci” – wystawę prof. Mariana Kołodzieja, jaka prezentowana jest w klasztorze franciszkanów w Harmężach k. Oświęcimia, jako świadectwo bestialstwa niemieckiego w Auschwitz. Zostały także przedstawione biogramy niemieckich zbrodniarzy obozowych z ich fotografiami.
Warto zauważyć, że druga część omawianego opracowania stanowi tłumaczenie na język niemiecki, co jest wielką wartością opracowania i bez wątpienia będzie miało wpływ na przekazywanie prawdy historycznej o niemieckich obozach koncentracyjnych. Analiza wspomnień, jakiej dokonał o. prof. Gogola – także w oparciu o wiele innych źródeł historycznych – stanowi cenny wkład w odkrywanie i opracowywanie wciąż nieznanych lub zapomnianych świadectw osób, które przeżyły bestialstwo czasów II wojny światowej, a szczególnie dramat rzeczywistości niemieckich obozów koncentracyjnych.
Autor publikacji we wstępie wyznaczył sobie cel swoich dociekań naukowych, pisząc: „Celem tej publikacji jest przedstawienie, analiza tekstu źródłowego oraz memento – ku przestrodze współczesnych i przyszłych pokoleń”, co udało się zrealizować.
Pozostaje jednak pewnego rodzaju niedosyt i, aby go zapełnić, wydaje się, że powinno poczynić się starania celem opublikowania reprintu wspomnień o. Fryszkiewicza wydanych w Chicago w 1948 roku.
fr Rafał M. Antoszczuk OFMConv
